श्री दत्तात्रेय

     श्रीदत्तात्रेयांच्या अवताराच्या जन्माबद्दल विविध कथा प्रचलित आहेत. यातील सर्वांना माहित असलेली कथा म्हणजे अनुसयेच्या पतिव्रत्याच्या प्रभावाने सर्व चराचर सृष्टी व्यापून जाते. नारदमुनी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्या पत्नी सावित्री, लक्ष्मी आणि पार्वती यांना अनुसयेच्या सामर्थ्याचे वर्णन रंगवून सांगतात. त्यामुळे त्यांचा अहंकार दुखावला जातो आणि त्यांना अनुसयेचा मत्सर वाटू लागतो. म्हणून त्या तिघी आपल्या पतीदेवांना गळ घालतात की तुम्ही काही झाले तरी अनुसयेचे सत्वहरण करा. स्त्रीहट्टापुढे शरण जाऊन ब्रह्मा, विष्णू, महेश अतिथी रुपाने अत्रि ऋषींच्या आश्रमामध्ये येतात. अत्रि ऋषी आश्रमामध्ये नाहीत अशी वेळ साधून ते अनुसयेकडे इच्छाभोजनाची मागणी करतात. या इच्छाभोजनाची प्रमुख अट म्हणजे अनुसयेने कोणतेही वस्त्र न घालता भोजन वाढावे ही मागणी असते. अतिथी देवो भव यामुळे अतिथींची इच्छा न पुरवावी तर संकट आणि इच्छा पुरवावी तर पतिव्रत्याच्या तपश्चर्येचा लोप अशा दुहेरी संकटात अनुसया सापडते. अशावेळी ती अत्रि ऋषींचे स्मरण करते आणि अतिथींचे पाद्यपूजन करताना त्यांच्यावर जल शिंपडते. त्याक्षणी अतिथींचे रुपांतर सहा महिन्यांच्या बाळांमध्ये होते आणि ती तेथेच खेळू लागतात. अनुसयेला तेव्हा पान्हा फुटतो आणि ती त्या बालकांना दुग्धपान घडविते. त्याचवेळी अत्रि ऋषी आश्रमामध्ये परत येतात. त्यांना सर्व घटना अनुसया कथन करते. अत्रि ऋषी अंर्तज्ञानाने सर्व समजून चुकतात आणि प्रत्यक्ष ब्रह्मा, विष्णू, महेश पुत्ररुपाने आपल्या घरी अवतरले याचा त्यांना मनस्वी आनंद होतो. इकडे सावित्री, लक्ष्मी आणि पार्वती आपल्या पतीराजांना शोधत अत्रि ऋषींच्या आश्रमामध्ये पोहचतात तर त्यांना आपले पती कुठेही सापडत नाहीत. पाळण्यात असलेल्या बाळांकडे पाहून कुठला विष्णू, कुठला शंकर आणि कुठला ब्रह्मा ते त्यांना ओळखता येत नाही. शेवटी त्या महापतिव्रता अनुसयेला शरण जातात आणि आपले पती परत मिळावेत अशी याचना करतात. तेव्हा अत्रि आणि अनुसयेच्या अनुमतीने तिघेही देव मूळ स्वरुपामध्ये येतात आणि आपला अंश प्रत्येक बाळामध्ये ठेवतात. यातील ब्रह्माचा अंश म्हणजे सोम (चंद्र), विष्णूचा अंश म्हणजे दत्त आणि शंकराचा अंश म्हणजे दुर्वास. कालांतराने सोम आणि दुर्वास निघून जातात आणि श्रीदत्त अत्रि अनुसयेबरोबर राहतात. मात्र दत्तांबरोबर सोम आणि दुर्वास छाया रुपाने सतत राहतात म्हणून श्रीदत्तात्रेय हे त्रिमूर्ती मानले जातात.

(संदर्भ ग्रंथ: श्रीदत्त परिक्रमा, लेखक: प्रा. क्षितिज पाटुकले)